AJD Pedagogika GR8

F. Znaniecki – „Socjologia wychowania”

Rozdział I i II Grupa społeczna i społeczeństwo.

Grupą społeczną nazywamy każde zrzeszenie ludzi które w świadomości samych tych ludzi stanowi pewnego rodzaju odrębną całość, czyli pewien układ odosobniony. Zrzeszenie to może być mniej lub więcej liczne.  Zespół dwóch osób nie zaliczany jest do grup społecznych ani do zrzeszeń. Liczebność grup wzrastać może, jak dotychczas nieograniczenie, nie niwecząc świadomości ich odrębności, ich zamkniętego charakteru. Świadomość tego, że dane zrzeszenia stanowią odrębną całość, musi istnieć przynajmniej u niektórych jego członków, aby w ogóle było ono grupą społeczną. Świadomość taka powstać może bądź pod wpływem czynników zewnętrznych, gdy dane zrzeszenie, czy jednostki, składające dana klasę, są przedmiotem działania jednostek lub grup społecznych poza nimi, bądź też samorzutnie w przebiegu współdziałania.
Grupa społeczna stanowi układ odosobniony, w tym specjalnym znaczeniu układ odosobnienia polega na braku świadomego porozumienia i oddziaływania wzajemnego w pewnym zakresie i przeciwstawiania się intencjonalnej wspólności doświadczeń i czynności, przy której dana jednostka wie, że inne jednostki podzielają z nią te same doświadczenia i mają do czynienia z tymi samymi sytuacjami praktycznymi, i chce tę wspólność utrzymać.
Grupa istnieje przede wszystkim przez to, że jej członkowie uważają ją za istniejącą w oddzieleniu od reszty świata; każdy członek należy do niej przez to, że inni odnoszą się do niego i on sam do innych jako do członków tej samej grupy, w odróżnieniu od nie-członków. To jest niezbędna, najistotniejsza treść grupy jako układu odosobnionego.
Jednostka nie wchodzi do grupy całą swa osobowością konkretną; należy do niej tylko ze względu na te swoje doświadczenia i czynności, w których występuje jako członek, w sposób wyznaczony przez treść społeczną danej grupy. Tylko fragment konkretnej osobowości jest członkiem grupy, reszta zaś pozostaje poza jej obrębem.

Państwo jest układem zamkniętym, ponieważ obywatele jego świadomie  przeciwstawiają je innym państwom i siebie, jako obywateli, obcokrajowcom; ponieważ posiada terytorium, które odgranicza od terytoriów innych państw, jako swoją absolutna własność; ponieważ liczne sprawy wiążą każdego obywatela z grupa jako całością i obywateli między sobą; ponieważ ma ono prawa, którym obywatele i tylko obywatele podlegają, ma rząd skarb wojsko itd. To wszystko, co wspólne jest członkom grupy w przeciwieństwie do nie-członków, wypełnia treść społeczną grupy i wyznacza rolę społeczną członka.

Zasada odrębności – jest pierwsza i najłatwiejszą podstawą kwalifikacji grup społecznych. Przy klasyfikacji grup na pierwszym miejscu wysuwa się sprawa ich wyodrębnienia. Wyodrębnienie to zwykle opiera się na jakiejś uznanej przez ogół członków zasadzie: jest jakaś racja, dla której dana grupa uważana jest za odrębną od innych grup, i pewne jednostki za należą do niej inne nie.

Grupy pierwotne – stanowią one najpierwotniejszy historycznie typ zrzeszeń, i do dziś dnia powstają i trwają samorzutnie, bez udziału refleksji, gdy tymczasem wszelkie inne typy grupy wymagają pewnego minimum rozmyślnej organizacji. Grupa pierwotną w tym znaczeniu jest przypadkowo zgromadzony tłum uliczny.

Grupy terytorialne – te których odrębność wyznaczona jest przez granice terytorialne ich osiadłości i do których należą wszyscy ci, i tylko ci, którzy dane terytorium stale zamieszkują. Grupę terytorialną niezależną bez względu na jej wielkość nazywamy państwem; grupy terytorialne podporządkowane stanowią całości, które w pewnych sprawach wspólnych SA autonomiczne i o tyle właśnie są odrębnymi grupami, w innych sprawach natomiast są uzależnione od obszerniejszej grupy państwowej, ich terytorium uważa się za część terytorium państwowego i same one stanowią tylko podziały grupy państwowej.

Grupy religijne – odrębność ich, oparta na wspólności kultu i związanych z nim wierzeń, z której obcy są wyłączeni, jest bardzo wyraźna: trudność jednak pochodzi stąd, że wszelkie grupy społeczne nie tylko mogą mieć, lecz na niższych szczeblach cywilizacji prawie zawsze mają wspólne i odrębne kulty religijne, i każdy wspólny kult wiąże się pierwotnie z jakąś inną zasadą odrębności.

Grupy jednorodne – wszelkiego rodzaju związki zawodowe, zrzeszenia klasowe, stowarzyszenia producentów i konsumentów itd. Aby być członkiem tej grupy, trzeba zajmować się pewnym zawodem, być w pewnej sytuacji ekonomicznej itp.

Grupy celowe – to te, które w świadomości członków istnieją specjalnie dla urzeczywistnienia jakiś wspólnych zadań. Należą więc do nich jednostki zainteresowane czynnie w tych zadaniach, bez względu na to jakie są ich stanowiska indywidualne.

Szkoła stoi na pograniczu grup jednorodnych i celowych. Jest ona najpierwszy rzut oka grupą jednorodna jeśli weźmiemy pod uwagę, że łączy w sobie jednostki w analogicznym położeniu społecznym: dzieci, względnie młodzież, z których każda przez nią osiąga osobisty cel. W istocie jednak jest przede wszystkim grupą celową, jeżeli zważamy, że należą do niej nie tylko uczniowie, lecz i nauczyciele, i że ma ona wspólne zadanie, mianowicie – urabianie młodego pokolenia, które ma zając miejsce starszego w innych grupach.

Grupy kulturalne – zasadnicze ich odmiany stanowią: lud, naród, kompleks cywilizacyjny. Odrębnością grupy kulturowej jest swoista, jej tylko właściwa kultura. Charakterystyka grupy kulturalnej jest, że posiadanie wspólnych wartości kulturalnych uważa się za wyłączną, a przynajmniej za podstawową zasadę jej odrębności społecznej. Lud stanowi najpierwotniejszy typ grupy kulturalnej, gdyż nie dopuszcza on w swoim obrębie żadnego kulturalnego zróżniczkowania. Naród przedstawia wyższą formę grupy kulturalnej przede wszystkim dlatego, że w jego obrębie możliwym jest daleko idące kulturalne zróżniczkowanie. Często naród powstaje już przez złączenie się kulturalnie zbliżonych ludów, u których świadomość podobieństwa przewyższa nad świadomością różnic. Niekiedy naród jest amalgamatem ludów kulturalnie bardzo różnych, lecz zmuszonych do terytorialnego współżycia przez wspólny ustrój państwowy i stopniowo zlewających się i upodabniających. W jednym i w drugim przypadku jedność narodowa od początku zawiera w sobie pewna różnorodność kulturalną.

Grupy współistniejące – grupy, które niekiedy wchodzą ze sobą w styczność, zresztą zaś są ze od siebie zależne. Mogą mieć lub nie mieć wspólnych członków.

Grupy powiązane – względnie trwały stosunek między grupami uregulowany pewnymi normami. W tym wypadku każda grupa posiada pewne obowiązki względem drugiej grupy, to znaczy uznaje, że powinna spełniać w odniesieniu do niej pewne czynności zbiorowe, a powstrzymywać się od pewnych innych czynności i sama oczekuje od owej drugiej grupy spełnienia innych lub podobnych obowiązków względem siebie.

Społeczeństwo to podstawowe pojęcie socjologiczne, jednakże niejednoznacznie definiowane. Terminem tym tradycyjnie ujmuje się dużą zbiorowość społeczną, zamieszkującą dane terytorium, posiadające wspólną kulturę, wspólną tożsamość oraz sieć wzajemnych stosunków społecznych. Społeczeństwo ponadto posiada własne instytucje pozwalające mu na funkcjonowanie oraz formę organizacyjną w postaci państwa, plemienia czy narodu. (definicja z neta bo w książce tak wyjaśnione, że nie pytajcie:P)

Społeczeństwo państwowe – ogół tych grup, do których należą obywatele państwa i na które państwo przez tych obywateli wywiera wpływ.



ROZDZIAŁ III – ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE:



- nabywanie cech społecznie pożądanych jest wynikiem wpływów otoczenia społecznego w tej samej mierze, co nabywanie niepożądanych właściwości.

- grupy społeczne usiłują oddziaływać pozytywnie na środowisko społeczne przyszłych członków, ułatwiają lub wywołują styczności pożądane, wprowadzają do środowiska społecznego kandydata takie czynniki społeczne, jakie najskuteczniej przyczynić się mogą do jego wyrobienia w pożądanym kierunku. Nie zaniedbują przy tym jednak negatywnej kontroli. To odrębne środowisko społeczne, które grupa wytwarza dla osobnika, mającego zostać jej członkiem po odpowiednim przygotowaniu, nazywamy środowiskiem wychowawczym. Obejmuje ono wszystkie osoby i grupy społeczne, z którymi dana grupa wymaga lub dozwala, aby ów osobnik się stykał w okresie swego przygotowywania do przyszłego członkostwa.

- grupa ujmuje styczność między kandydatem na członka a każdą osobą lub grupą, należącą do jego środowiska wychowawczego, jako specyficzny stosunek społeczny, obejmujący pewne obustronne obowiązki. Stosunek ten nazwiemy stosunkiem wychowawczym. Jednostki i grupy wchodzą do środowiska wychowawczego kandydata, jako człony stosunków wychowawczych.

- usiłując dać odpowiednie środowisko wychowawcze jednostce młodocianej każda grupa, która się nią interesuje, natrafia na pewne osoby i małe grupy, z którymi ta jednostka jest „z natury” niejako, tj. bez udziału świadomej akcji społecznej, blisko związana. Rodzice, otoczenie sąsiedzkie i grupy rówieśników to trzy najpowszechniejsze składniki wczesnego środowiska społecznego młodocianej jednostki.

- wspólnym ogniskiem wymagań wychowawczych różnych grup są podobne instytucje wychowawcze. Instytucją wychowawczą jest unormowana przez grupę i podlegająca jej sankcji działalność takiej jednostki lub mniejszej grupy, która ze względu na tę działalność zajmuje w danej grupie oznaczone stanowisko.

·          Najpowszechniejszą i najprostszą instytucją wychowawczą jest nauczanie indywidualne. Nauczyciel wchodzi jako jeden ze składników do gotowego środowiska społecznego wychowanka; może on wprawdzie starać się je przekształcić tak, aby stało się środowiskiem wychowawczym, ale w każdym razie zasadniczym faktem jest, że wychowanek jego zostaje w swym środowisku i na tym tle społecznym odbywa się nauczanie.

·          Bardziej skomplikowana jest instytucja nauczania szkolnego. Do istoty szkoły należy, że wyrywa ona wychowanka z jego zwykłego środowiska społecznego i przesadza go w odosobnione środowisko specyficznie wychowawcze, stworzone wyłącznie po to, aby w odcięciu od wszelkich wpływów ubocznych poddać go takim wyłącznie wpływom, jakie uważane są za najodpowiedniejsze dla wyrobienia w nim wymaganych przez społeczeństwo właściwości.

        Szkoła różni się od innych grup społecznych głównie swym składem osobowym, jest bowiem grupą mieszaną, do której z jednej strony wchodzą uczniowie, a z drugiej nauczyciele. Szkoła jest więc zwykle instytucją międzygrupową, często nawet międzyspołeczną.

·          Trzeci typ instytucji wychowawczych istnieje w zarodku we wszystkich społeczeństwach cywilizowanych, lecz w nowszych czasach nabrał takiego znaczenia, że stał się niezbędnym dopełnieniem poprzednich dwóch, a nieraz zupełnie je zastępuje: jest to działalność intelektualna wyrażająca się w literaturze, sztuce i technice, przeznaczonej dla celów pedagogicznych.

- wychowanie pośrednie – ogranicza i reguluje środowisko pośrednie. Posługuje się ono odrębnym kompleksem środków symbolicznych i reprezentacyjnych, których typowe przykłady znajdujemy w książkach, ilustracjach, czasopismach dla dzieci i młodzieży, podręcznikach szkolnych, teatrze dla dzieci, filmach pedagogicznych itd. Ogół tych środków nazywamy instytucjami wychowania pośredniego.



F. Znaniecki, Socjologia wychowania, rozdz. IV Rodzice

Instynkt rodzicielski -matka

Rodzice naturalni są pierwszymi i gł. Wychowawcami dziecka. Więź biologiczna uważana jest potocznie za dostateczną podstawę stosunku wychowawczego. Bez instynktu macierzyńskiego objawiającego się w karmieniu i opiekowaniu się dzieckiem, w ogóle nie mógłby trwać gatunek ludzki. Związek opiekuńczy między dzieckiem a jego rodzoną matką jest najogólniej spotykanym składnikiem stosunku wychowawczego między nimi. Nie jest on jednak bezwzględnie powszechnym ani wystarczającym warunkiem istnienia tego stosunku. Znane są okresy dziejowe kiedy związek biologiczny ustępował przed naciskiem obyczajów społecznych. Współcześnie również istnieją wypadki gdy stosunek matki i dziecka ustalony zostaje między osobami, między którymi nie ma żadnego biologicznego związku np. przy adoptowaniu. Dopiero społeczny akt przyjęcia dziecka za swoje staje się racją zaistnienia stosunku rodzicielskiego. Prawie wszystkie społeczeństwa wymagają, aby dziecko otrzymywało niezbędna opiekę fizyczną w pierwszych latach i większość ich za uprawnioną i obowiązującą do tej opieki uważa matkę naturalną, jednak dopiero dzięki uznaniu społecznemu macierzyństwo naturalne staje się podstawa stosunku wychowawczego, skoro tam, gdzie społeczeństwo uznania tego nie daje, matka nie jest wychowawczynią dziecka. Opieka matki kończy się  nad dzieckiem, stosunkowo wcześnie, zanim jeszcze dziecko dorośnie i stanie się pełnym członkiem grypy społecznej.

Instynkt rodzicielski –ojciec

Wątpliwe jest to, czy w ogóle istnieje instynkt ojcowski u gatunku ludzkiego. Związek biologiczny między ojcem a dzieckiem nie jest tak oczywisty. Przyjąć należy  u mężczyzny tylko powszechną skłonność do obrony i zabezpieczenia fizycznego słabych osobników, należących do jego gr. społecznej. Aby wyłonił się stosunek wychowawczy trzeba dwóch rzeczy:

-ustalenia ojcostwa

- nadania ojcu obowiązku i prawa przygotowania dziecka do członkostwa w grupie.

Nie wystarczy to jednak do tego, aby rodzice w świadomości ich środowiska społecznego mieli obowiązek i prawo wychowywać dziecko. Potrzebne jest jeszcze, to aby społeczeństwo wyraźnie lub domyślnie powierzyło im funkcje wychowawczą.

Jeśli wychowawcza funkcja rodziców nie jest wynikiem ich rodzicielstwa, lecz wypływa z praw i obowiązków, nadanych przez społeczeństwo, to zależy ona głównie od niego. Społeczeństwo to kompleks różnorodnych grup społecznych zależnych od jakiejś  grupy najbardziej wpływowej, i często łączących się i krzyżujących z innymi społeczeństwami odmiennego typu.

Trzy okresy dziejowe ewolucji funkcji rodzicielskiej:

1.        Rodzice i dzieci całkowicie wchodzą i wyłącznie w skład kompleksu grup społecznych o niewielkiej stosunkowo liczebności, tak że wszyscy członkowie tych grup mogą się znać lub przynajmniej wiedzieć o sobie a styczności między nimi są bezpośrednie. Kompleks ten stanowi albo społeczeństwo genetyczne- jako ród i wielka rodzina- albo terytorialne- pierwotne miasto-państwo- albo kulturalne- ludy Europy przed utworzeniem większych państw. W takim społeczeństwie działalność wychowawcza rodziców znajduje się pod nadzorem wszystkich grup, których są oni członkami; każda z tych grup stawia swoje wymagania, lecz są one dość ogólne. Żadna grupa nie interesuje się postępowaniem rodziców, dopóki ich postępowanie będzie przeciwne tradycyjnym zwyczajom. Chłopiec musi po dojściu do pewnego wieku zostać przedstawiony rodowi, jako przyszły członek; dotychczas był pod opieka matki i ona wraz z ojcem odpowiadała za niego przed rodem. Ród jest tutaj zdeterminowany społecznie przez grupę obszerniejszą- plemię, miasto- państwo, lud- do której każdy osobnik należy bezpośrednio i która jest mu przystępna osobiście. Wychowanie członka rodu jest tylko jednym z wielu szczebli społecznych. Dalszą opiekę przejmuje ojciec jako przedstawiciel rodu aż do chwili, wtajemniczenia z życie rodu. Wtedy odpowiedzialność ojca kończy się.

2.        Sięga aż do czasów dzisiejszych. W tym okresie rola wychowawcza rodziców jest bezpośrednio uwarunkowana tylko przez najbliższe środowisko społeczne, tj. przez kompleks małych grup, do których oni należą i ich dzieci będą prawdopodobnie należeć. Wielkie grupy te nie wtrącają się wcale w działalność wychowawczą rodziców, albo czynią to przeważnie (jak kościół w średniowieczu) za pośrednictwem mniejszych grup ( parafii, cechu), dopełniając tylko wychowanie rodzicielskie przez inne czynniki ( nauczanie religijne). Najważniejszymi i najsilniejszymi wpływami grupy genetycznej rodu i wielkiej rodziny. Rodzice są nie tylko społecznie biorąc wychowawcami dziecka lecz stanowią wraz z dziećmi drobną, częściowo wyodrębnioną grupę małżeńską lub małą rodzinę. Zadaniem małej rodziny jako grupy ogniskującej się wokół pary małżeńskiej, jest mnożenie się. Spełnia ona również pewne czynności ekonomiczne i posiada wspólną własność, ale ekonomicznie jest także zależna od szerszej grupy.  Tutaj grupy obszerniejsze determinujące ród lub wielką rodzinę –państwo, kościół- są zbyt wielkie i odległe i nie mogą wpływać na wychowanie i traktować go jako dalszego szczebla wychowania społecznego.

3.        Przyczyny rozpadu rodów i wielkich rodzin:

·          Rozproszenie terytorialne

·          Zróżnicowanie zawodowe

·          Szybkie tempo życia

·          Pomnażanie styczności  z światem zewnętrznym

·          Państwo

Mała rodzina stała się niezależna dla związku genetycznego, stała się całością sama dla siebie. Jako osobna grupa znajduje się pod nadzorem innych grup (luźnego życia towarzyskiego, kościoła, państwa) lecz grupy te nie są w stanie zastąpić grupy genetycznej, ponieważ ich działanie jest zbyt powierzchowne, albo wpływa na jednostkę, albo ogranicza się do sporadycznego wkraczania w sprawy rodzinne. Jednocześnie zanika jedna z dawnych cech małej rodziny- współpraca ekonomiczna jej członków. Teraz podstawami utrzymującymi małą rodzinę są: społeczne funkcje rodziców, rodząca i wychowawcza, oraz indywidualne uczucia i dążności.

              Obecnie słabnie wychowawcza rola rodziców. Nauczyciel, szkoła, instytucje wychowania pośredniego odbierają im część funkcji wychowawczych. Społeczeństwo oczekuje od rodziców nie przeszkadzania, w najlepszym razie współdziałania ze swymi specjalnymi instytucjami wychowawczymi.  Brak zwartego, trwałego i jednolitego ustroju społecznego powoduje, że główną mocą, która spaja małą rodzinę, a zarazem stanowi podłoże działalności wychowawczej rodziców, są indywidualne dążności i uczucia.

Czy proces stopniowego zanikania funkcji wychowawczej rodziców łączący się z osłabieniem grupy małżeńskiej można powstrzymać?

Są dwie drogi: Albo jakaś trwałą, liczna i zwarta grupa społeczna zdoła wcielić w siebie lub całkowicie podporządkować sobie małą rodzinę równie bezpośrednio jak kiedyś ród lub wielka rodzina i ona uzna rodziców za wychowawców, nada im sankcję i podda ich zewnętrznemu i wewnętrznemu nadzorowi. Albo jakiś kompleks krzyżujących się grup, harmonijnie współdziałają, podtrzyma małą rodzinę i powierzy  rodzicom określone zadania wychowawcze.

Jedynym skutecznym sposobem uratowania społecznego stanowiska rodziców jako wychowawców i utrzymania małej rodziny jest świadome i planowe uwzględnienie tego problemu przez wszystkie grupy społeczne, interesujące się wychowaniem młodych jednostek, a należące do środowiska społecznego rodziców (kościół, naród, szkoła, związek zawodowy, klub sportowy). Każda z tych grup stawiać musi rodzicom określone zadania wychowawcze, uczyć ich jak je spełniać, pomagać i dozorować w ich spełnianiu. Grupy te muszą się wzajemnie popierać, aby rodzice działali pod naciskiem całego środowiska i w całym środowisku czuli pomoc i oparcie dla swej działalności.